باغ موزه نادری یک تونل زمان است | نگاهی به تاریخ شکل گیری باغ موزه نادری

به گزارش شهرآرانیوز، جواد نوائیان رودسری در نهمین جلسه از سلسله نشست‌های روایت مشهد که در محل باغ موزه نادری و با موضوع تاریخچه این محل، برگزار شد؛ اظهار کرد: مجموعه باغ نادری صرفا یک موزه برای وقت گذارانی نیست، این محل یک تونل زمان است.

به گفته وی، این تاریخ پژوه با اشاره به اینکه پیش از دوران حکومت نادرشاه اوضاع کشور و شهر مشهد بشدت آشفته بوده است، بیان کرد: شرایط سیاسی و نظامی و امنیتی پیش از نادر شاه افشار به هیچ عنوان مناسب نبوده است، در این ایام حملات سنگینی به مشهد صورت گرفته است و به همین خاطر در زمان غلبه نادر شاه به شهر، مردم به راحتی او را پذیرفتند. وی بسیار باهوش و سریع الانتقال بوده و شخصیتی مثال زدنی دارد. روایت است که نادرشاه افشار هیچ گاه در خوردن غذا افراط نمی‌کرد و در هیچ زمانی به نوشیدن بیش از حد مسکرات اقدام نمی‌کرده است. او شخصیت ویژه‌ای داشته و حتی بیشتر افراد سپاهش را به نام کوچک می‌شناخته است.

حکومت ۱۲ ساله نادرشاه عصر طلایی مشهد بوده است

وی افزود: اقدامات نادرشاه و انتخاب مشهد به عنوان پایتخت برای نخستین بار در تاریخ کشور، بسیار مهم است. او ساختار‌های شهری، فرهنگی و اجتماعی مشهد را قدرتمندتر کرده و نهاد‌های ویژه‌ای در این شهر ایجاد کرد. همچنین وی مشهد را به یکی از ممتاز‌ترین شهر‌ها در آن دوران تبدیل کرد و باید گفت حکومت ۱۲ ساله او عصر طلایی مشهد بوده است. تامین آب شهر و تقویت احداث ساختمان‌های رفیع، تزیینات بارگاه رضوی، چون مطلا کردن ایوان جنوبی، احداث سقاخانه اسماعیل طلا، ایجاد طاهونه‌ها و تقویت جایگاه‌های یخچال‌ها در مشهد از اقدامات اوست. نادرشاه افشارکوشید مشهد را در تراز سایر پایتخت‌ها قرار دهد.

نوائیان عنوان کرد: نادرشاه هرچقدر در امورات فرد کارکشته‌ای بود، در تربیت جانشین ضعیف عمل کرد. پس از مرگ او کشتار‌های شدیدی ایجاد شد و بنابراین شرایط بعد از مرگ وی بسیار بغرنج بوده و اثرات نامطلوبی بر مشهد می‌گذارد. مقدمات احداث آرامگاه وی پیش ازاینکه در خرداد ماه سال ۱۱۲۶ ش توسط چند نفر از افرادش ترور شود، توسط خودش فراهم شد. اطلاعاتی از بنایی که وی پایه ریزی کرد، در دسترس نیست.

وی اضافه کرد: نادر در حاشیه بالا خیابان و نزدیک چهارباغ که کاخ سلطنتی او بوده است، بنای آرامگاهش را ساخت که البته این بنا بعدا به شدت آسیب دید. گزارش‌هایی از جیمز بیلی فریزر سفرنامه نویس اسکاتلندی وجود دارد که طی آن محوطه آرامگاه نادر را محل کشت سبزی و .. توصیف می‌کند. با روی کار آمدن قاجار‌ها و در زمان آقا محمد خان قاجار آرامگاه نادر به شدت تخریب شد. این آرامگاه در محلی است که در تاریخ بعد از صفویه به عنوان بالا خیابان شناخته می‌شود. پیش از ان نیز این محدوده جزو محلات نوغان بوده است.

پیشنهاد ساخت آرامگاه نادر پس از مرگ او

نوائیان گفت: این وضعیت برای آرامگاه نادر تا سال ۱۲۹۲ برقرار بود، اما در این سال تصمیمی گرفته شد و تیمور تاش نماینده مجلس شورای ملی پیشنهاد ساخت آرامگاه نادر را مطرح کرد. تیمور تاش طرحی را به مجلس می‌برد تا ارامگاه آبرومندی بر مقبره نادرشاه ساخته شود. تصویب این طرح چند جلسه طول می‌کشد و نهایتا با اکثریت ارا تصویب و به مشهد ارجاع می‌شود. در سال ۱۲۹۴  که این طرح به مشهد ابلاغ می‌شود، شهر وضعیت مناسبی ندارد و قحطی بزرگ در مشهد رخ داده است. یکسال پس از این قوام السلطنه به عنوان حاکم خراسان پیگیر ساخت آرامگاه می‌شود و بنایی در ۶۰۰ متر مربع احداث می‌شود و برای نخستین بار در حدود ۱۵۰ سال پس از مرگ نادرشاه، مقبره وی صاحب فضای ابرومندی می‌شود.

این  تاریخ پژوه ادامه داد: زمین‌هایی که بنا بر آن احداث شد، زراعی بود و نیاز به زیر سازی‌های اساسی داشت، اما بنا بدون توجه به این مساله ساخته شده بود و بنابراین استحکام کافی نداشت. نهایتا بنا در دهه ۱۳۲۰ دچار فرسایش عمده می‌شود.. پس از این برخی به فکر ساختن آرامگاهی آبرومند می‌افتند و در سال ۱۳۳۳ پیشنهاد احداث بنای جدید توسط علی موید ثابتی در مجلس شورای ملی مطرح و تایید می‌شود. انجمن آثار ملی که در آن زمان سید حسن تقی زاده و حکیم الملک در آن فعالت میکردند، متولی انجام این امر می‌شود.

وی بیان کرد: بالاخره در سال ۱۳۳۵ فضای فعلی خریداری و آماده ساخت بنا می‌شود. بنای فعلی از دو قسمت تشکیل شده است. بخش اول خود ساختمان و بخش دوم مجسمه بالای آن است. طراحی بنا به عهده مهندس هوشنگ سیحون گذاشته شد. این بنا شبیه به تبرزین طراحی شده است. پایه مجسمه تیغه و بقیه دسته تبر است. ساخت بنا در ۱۳۳۸ کاملا تمام شده بود، اما افتتاح در سال ۱۳۴۲ انجام شد. پس از آن استخوان‌های نادر را در اوردند در صندوق گذاشتند. بر استخوان‌های وی دوباره نماز خوانده و نهایتا مجدد دفن شد.

در بنای نادر از گنبد و مناره استفاده نشد

نوائیان عنوان کرد: با وجود ظرافتی که در ساخت بنا به خرج داده شده در آن زمان ۱۰ ایراد به بنا گرفته می‌شود، که مهندس سیحون پاسخ خود به این ایرادات را در قالب اطلاعیه‌ای دو صفحه‌ای در روزنامه خراسان چاپ می‌کند. یکی ایرادات این بوده است که چرا با آنکه معماری سنتی ایران گنبد و مناره و کاشی دارد، در بنای آرامگاه نادر از این موارد استفاده نشده است؟ پاسخ سیحون این است که بنای ارامگاه  نادرشاه باید ممتاز می‌بوده و  در شهری که کاشی‌های ممتاز سنجری و کاشی‌های حرم مطهر (ع) و مسجد گوهر شاد وجود دارد، چه کاشی می‌توانست در بنای ارامگاه نادر استفاده شود، که به چشم بیاید؟ همچنین سیحون در انتقاد به اینکه بنا به سبک معماری ایرانی گنبد و مناره ندارد پاسخ می‌دهد و کمی گوید مدل این بنا بر اساس طرح مسجد تاریک خانه دامغان  مربوط به دوره ساسانی ریخته شده که کاملا ایرانی است. این نظر نیز توسط اساتید این حوزه تایید شده است.

وی افزود: از ایرادات دیگری که به بنای سیحون وارد می‌شود این است که چرا قد بنا چرا کوتاه است و با توجه به جایگاه نادرشاه در مشهد، چرا مرتفع ساخته نشده است؟ سیحون در این مورد تاکید می‌کند که در شهری که حرم امام رضا (ع) محوریت دارد هیچ بنایی نباید بالاتر   مرتفع‌تر از حرم امام رضا (ع) ساخته شود. بلندترین ارتفاع بنای ارامگاه نادری مربوط به تیغه تبر و ۱۲ متر است که با احتساب بقیه مجسمه مجموعا ۱۶ متر و کوتاه‌تر از ارتفاع حرم مطهر طراحی شده است.

این تاریخ پژوه ادامه داد: سوال دیگر آن بود که چرا این محوطه دیوار ندارد؟ سیحون نیز پاسخ داد که اگر بخواهم بنا به خوبی دیده شود باید آن را در معرض دید عموم قرار دهیم؛ بنابراین دیوار را حذف کردم تا بینندگان از دیدن بنا لذت ببرند. پرسش دیگر آن بود که چرا قبرنادر در وسط بنا قرار ندارد؟ سیحون در پاسخ به این پرسش نیز توضیح داد که هیچ اجباری برای قراردادن مقبره در وسط بنا نیست و ضمنا با توجه به مربع بودن فضای اطراف قبر، قبر نیز به صورت مربع است. مدل سنگ قبر نیز با  دیوار‌ها می‌خواند. اینکه قبر درگوشه قرار داده شده نیز دلیل دارد. قبر نادر در گوشه این فضا قرار داده شده تا محیطی برای قرار دادن تریبون و صندلی باشد و کسی در هنگام نشستن پشت به نادر نباشد.

وی افزود سوال شده است که چرا بنا در ورودی ندارد؟ سیحون نیز تاکیده کرده بود که، چون نادر در سیاه چادر بدنیا امد و در سیاه چادر کشته شد، این فضا شبیه سیاه چادر طراحی شده است. الگو شبیه سیاه چادر است و در اطراف آن نیز از سنگ‌های اخرایی در استفاده شده است تا تداعی گر لحظه کشته شدن نادر و و به رنگ خون باشد. همچنین به سیحون انتقاد شده بود که چرا ۲.۵ برابر معمول بتن برای احداث بنا استفاده کرده که او دلیلش را اهمیت ماندگاری آن برای سال‌های طولانی عنوان می‌کند.

توپ جنگی، یکی از مفاخر تاریخ ایران است

نوائیان در رابطه با توپی که در جلوی آرامگاه قرار داده شده است، توضیح داد: این توپ یکی از مفاخر تاریخ ایران و یادگار یکی از بزرگترین پیروزی‌های ایرانیان است. این توپ ساخت اسپانیا است و در جریان جنگ شاه عباس با پرتغالی ها، امام قلی خان با آن را غنیمت گرفته است. این توپ غنیمت پیروزی ما در جنگ خلیج فارس است.

وی گفت: بزرگترین نادر شاه افشار مجسمه بزرگی ایران است. طول کامل ۶ متر و وزن آن ۹ تن است. مجسمه به صورتی طراحی شده که تمام وزن بر روی دوپای پایین اسب قرار دارد. طراح آن مرحوم ابوالحسن خان صدیقی شاگرد کمال الملک و از مفاخر هنر ایران است.

این تاریخ پژوه افزود: در سال ۱۳۳۴ در زمان طراحی آرامگاه پیشنهاد ساخت مجسمه را با اجرت ساخت ۱۵۰ هزار تومان به صدیقی داده شد. اتود‌های گچی طراحی شده، اما چون ظرفیت برنز ریزی در این ابعاد در کشور وجود نداشت، قراردادی با کمپانی برونی در فلورانس بسته شد. مجسمه به همراه سربازان دو متری با ۱.۵ تن وزن به مدت دو سال ساخته شد و در سال ۱۳۳۹ بعد از کامل شدن ساختمان به مشهد انتقال داده شد.

نوائیان بیان کرد: در این زمان متوجه شدند این مجسمه از هیچ تونلی عبور پیدا نمی‌کند به همین خاطر تریلی‌های ارتش را آورده و مجسمه را از بندر خرمشهر به مشهد انتقال دادند. حمل این مجسمه ۲.۵  ماه زمان میبرد. مجسمه‌های سربازان برنزی را  نیز با قطار به شمهد آورده و نهایتا در ابان ۱۳۳۹ کار نصب مجسمه توسط هنرمندان کمپانی ایتالیایی برونی به اتمام رسید.

این تاریخ پژوه ادامه داد: بخش عمده هزینه ساخت ارامگاه نادر توسط مردم و از طریق اوراق مشارکت پرداخت شد. بخش دوم نیز از طریق فروش بلیط  تامین شد. در این زمان طبق قانونی به بلیط‌های قطار مشهد- تهران عوارضی بسته شد که هزینه ان به ساخت بنای آرامگاه اختصاص یافت؛ و به نوعی مسافران ان زمان به نوعی در ساخت ارامگاه سهیم شدند.

وی گفت: این ساختمان دو تالار دارد،  تالار سمت جنوبی و غربی. تالار جنوبی موزه است و تالار غربی  به نمایشگاه عکس کلنل پسیان اختصاص داده شده است. در تالار جنوبی تلاش شد تا بیشتر جنبه‌های نظامی اشیای تاریخی مورد نظر قرار گیرد. از توپ‌های قلعه کوب گرفته تا شمشیر مرصع.

باید گفت یکی از نکات اشیای این تالار آن است که  در هر اثری که در این محل قرار دارد نشانی از هنر وجود دارد. در واقع ایرانی‌ها حتی برای سلاح کشتار  نیز هنر به خرج داده و هنر‌های اسلیمی و طلا کوبی را بر روی آن منقش کرده اند. همچنین نکته دوم وجود تابلو معروف مرحوم ارژنگ در گوشه تالار است.